TS. Nguyễn Duy Thái - Phó Chủ tịch Liên Chi hội Y học cổ truyền - Y học giấc ngủ Việt Nam: Thị trường Đông trùng hạ thảo - “LOẠN" giá, “LOẠN” chất lượng?

Tuy nhiên, Chỉ cần tra từ khóa "đông trùng hạ thảo" trên công cụ tìm kiếm Google sẽ cho ra nhiều kết quả trong vòng vài giây. Điều này, cũng đủ cho thấy độ "hot" của mặt hàng này trên chợ mạng. Các thông tin về đông trùng hạ thảo chủ yếu là về giao dịch mua bán với rất nhiều mức giá khác nhau, từ vài trăm nghìn đồng đến hàng trăm triệu đồng mỗi kg tươi, thậm chí lên tới cái giá khó có thể tưởng tượng ra là cả tỷ đồng mỗi kg khô. Chúng tôi đã có dịp trao đổi với Tiến sĩ Nguyễn Duy Thái về vấn đề này…

Đông trùng hạ thảo đã từ lâu trở thành một loại thuốc đông y nổi tiếng, được biết đến với công dụng và giá trị cao trên thị trường. Cả lý thuyết và thực tiễn đã chứng minh sự quý hiếm của loại nấm này. Theo y học cổ truyền, Đông trùng hạ thảo có vị ngọt, tính ấm và tác động đến các kinh Thận, Phế. Nó giúp bổ phế, ích can thận, dưỡng huyết, bổ dưỡng tạng phủ, tiêu đàm và bồi bổ cơ thể, cung cấp sức khoẻ cho con người. Từ quan điểm Tây y, Đông trùng hạ thảo chứa nhiều dưỡng chất tốt cho sức khỏe, bao gồm 17 loại axit amin thiết yếu, các hoạt chất quý như Cordycepin, adenosine, D-mannitol, hydroxyethyl adenosine, acid cordyceptic, carbohydrate, monosaccharide, polysaccharide, oligosaccharide, nucleoside, sterol, các loại vitamin và các nguyên tố vi lượng khác.

Vì những lợi ích đáng kể này, Đông trùng hạ thảo được coi như "thần dược" và mặc dù có giá bán cao, vẫn thu hút sự săn lùng của nhiều người. Điều này đã làm cho thị trường Đông trùng hạ thảo phát triển mạnh mẽ với nhiều loại sản phẩm khác nhau. Tuy nhiên, do chưa có quy định và quy chuẩn cụ thể về chất lượng, nhiều người đã bị lừa dối và gặp phải những tổn thất tài chính, thậm chí “tiền mất tật mang”.

Đông trùng hạ thảo được coi là một loại thảo dược đặc biệt và quý, vì nó được xem như "con lai" giữa động vật và thực vật. Trên thị trường, có hai loại Đông trùng hạ thảo: tự nhiên và nuôi trồng. Đông trùng hạ thảo tự nhiên là sự kết hợp hoàn hảo giữa loài nấm Ophiocordyceps Sinensis và ấu trùng sâu non của một số loài bướm trong chi Thitarodes Viette. Mùa đông, nấm ký sinh vào sâu non và ấu trùng lớn lên dần trong môi trường khắc nghiệt. Khi mùa hè đến, nấm mọc ra khỏi sâu rồi vươn lên như một ngọn cỏ và hình thành Đông trùng hạ thảo. Loại dược liệu quý này thường được tìm thấy trên các vùng núi cao, từ 3.500 đến 5.000 mét trên mặt nước biển, như ở Tây Tạng, Bhutan và những địa điểm khác có địa hình hiểm trở và thời tiết khắc nghiệt. Đông trùng hạ thảo tự nhiên Cordyceps Sinensis là loài đặc biệt và chỉ có thể khai thác trên sâu 8 chân tự nhiên, không thể nuôi trồng hay khai thác thêm. Quá trình hình thành nấm Đông trùng hạ thảo chỉ diễn ra trong một mùa và sản lượng rất ít, khoảng 7-8 kg mỗi năm. Vì vậy, không khó hiểu tại sao giá thành của loại sản phẩm này lại cực kỳ đắt đỏ.

Đông trùng hạ thảo nuôi trồng hiện được sản xuất trong phòng thí nghiệm từ nhiều giá thể khác nhau. Chủng nấm Cordycep Militaris là một trong những loại được đánh giá cao về dinh dưỡng, được nuôi từ gạo lứt và nhộng tằm sạch. Cả Đông trùng hạ thảo tự nhiên và nuôi trồng đều có thời gian bảo quản ngắn, tối đa là 2 tuần ở nhiệt độ tối ưu 5-8°C. Để kéo dài thời gian lưu trữ và bảo quản, người ta sử dụng các phương pháp sấy khô như sấy lạnh, sấy đối lưu và sấy thăng hoa. Sấy thăng hoa là công nghệ sấy tiên tiến nhất hiện nay, giúp duy trì 99% hàm lượng dược chất ban đầu.

Trên thị trường Việt Nam, Đông trùng hạ thảo nuôi trồng hiện đang có sự bùng nổ với nhiều quảng cáo hấp dẫn. Tuy nhiên, việc phân biệt chất lượng các sản phẩm trở nên khó khăn do hàm lượng dược chất không thể nhìn thấy qua hình dáng bên ngoài, và công tác kiểm nghiệm cũng như đảm bảo chất lượng chưa được quản lý chặt chẽ. Giá cả của Đông trùng hạ thảo như mê trận dễ gây ra sự nhầm lẫn cho người dùng. Giá xuất xưởng của Đông trùng hạ thảo thường dao động từ 30-50 triệu đồng/kg, nhưng có nơi bán chỉ với 10-20 triệu đồng/kg hoặc thậm chí 3-5 triệu đồng/kg. Sự không ổn định về hàm lượng dược chất cũng gây ra sự lộn xộn trên thị trường, ảnh hưởng đáng kể đến các doanh nghiệp chính thống. Do giá trị cao, Đông trùng hạ thảo cũng là loại dược phẩm cao cấp bị làm giả nhiều nhất. Đối với người tiêu dùng không có kinh nghiệm, việc phân biệt hàng thật và hàng giả rất khó khăn.

Công bố sản phẩm Đông trùng hạ thảo luôn kèm theo phiếu kiểm nghiệm hàm lượng adenosin và cordycepin để trả lời các câu hỏi chất lượng có tương xứng với giá thành và công dụng hay không? kết quả kiểm nghiệm có đúng với lô sản phẩm bán trên thị trường hay không? Tuy nhiên, việc xác định hàm lượng này vẫn gặp khó khăn vì Việt Nam chưa có quy định và chế tài pháp lý cụ thể quản lý việc này. Hơn nữa, các dược chất, chất dinh dưỡng trong đông trùng hạ thảo lệthuộc rất nhiều vào cách sơ chế và bảo quản. Nếu không đảm bảo quy trình sấy thăng hoa ở nhiệt độ -50°C hoặc bảo quản đúng cách thì hàm lượng  các dược chất, chất dinh dưỡng sẽ mất dần sau 2 tháng.

Bên cạnh đó, các cơ sở sản xuất có thể chọn chủng nấm tốt, nhưng quá trình nuôi cấy và môi trường không tốt sẽ ảnh hưởng đến chất lượng sản phẩm. Các chủng giống nấm Đông trùng hạ thảo thường bị thoái hóa sau 6 tháng, dẫn đến giảm hàm lượng dược chất. Hiện nay, trên thị trường vẫn tồn tại hai loại sản phẩm Đông trùng hạ thảo, thật và giả. Sự tồn tại của hàng giả liên quan đến việc sử dụng chất hóa học tổng hợp trong quá trình nuôi cấy Đông trùng hạ thảo cho ra các sản phẩm có hình dáng, mẫu mã đẹp nhưng nếu kiểm nghiệm chất lượng cho thấy hàm lượng dược chất chính rất thấp.
 
Với nhiều năm kinh nghiệm nghiên cứu trong lĩnh vực Y Sinh học tại Viện Công nghệ Sinh học (NCKU, Đài Loan) và Bệnh viện CHU de Grenoble (UGA, Pháp), TS. Nguyễn Duy Thái cho rằng thiếu chính sách và quản lý làm khó việc kiểm soát thị trường Đông trùng hạ thảo, dẫn tới nhiều sản phẩm kém chất lượng hoặc giả. Do đó, người dân cần chọn sản phẩm của các đơn vị sản xuất có địa chỉ rõ ràng, giấy phép và uy tín để mua sản phẩm chất lượng.