Có thể thấy, việc trợ giúp pháp lý là một chính sách nhân văn của Đảng và Nhà nước dành cho những người không có khả năng sử dụng dịch vụ pháp lý có thu phí, theo đó người nghèo, người yếu thế trong xã hội được sử dụng dịch vụ pháp lý miễn phí khi có vướng mắc, tranh chấp pháp luật.
Trong quá trình hoạt động của Viện Nghiên cứu Thị trường – Truyền thông Quốc tế (IMRIC) thường xuyên phối hợp Viện Nghiên cứu Chính sách pháp luật&Kinh tế hội nhập (IRLIE); Tạp chí Doanh nghiệp và Trang trại Việt Nam luôn xem công tác trợ giúp pháp lý góp phần giúp người dân giảm nghèo về pháp luật, do đó, Luật Trợ giúp pháp lý được Quốc hội thông qua năm 2006 và Luật Trợ giúp pháp lý được Quốc hội thông qua năm 2017 đều xác định người nghèo là nhóm đối tượng ưu tiên đầu tiên trong các nhóm đối tượng được trợ giúp pháp lý…
Cụ thể, vào sáng ngày 10/10/2025, tại số 414, đường Huỳnh Tấn Phát, phường Tân Thuận, TP.HCM. Viện IMRIC phối hợp Viện IRLIE; TC DN&TTVN giao Trung tâm tư vấn pháp luật Minh Sơn (TTTVPLMS) tổ chức buổi tham vấn, phổ biến giáo dục pháp luật miễn phí bằng hình thức trực tiếp và trực tuyến. Đồng thời, truyền tải nội dung trên các trang tin điện tử, mạng xã hội, tạp chí in như: www.huongnghiepthitruong.vn (Viện IMRIC); www.chinhsachphapluat.vn (Viện IRLIE); www.tuvanphapluatvietnam.vn (Trung tâm TVPLMS); www.thamvanphapluat.vn (Trung tâm TTLCC); www.nghiencuupldautu.vn và www.phattrienspcongnghe.vn (Hiệp hội Nghiên cứu, Tư vấn về Chính sách, pháp luật cho hoạt động đầu tư tại Việt Nam “AVRCIPL”); www.bestlife.net.vn; www.doanhnghiepnongnghiep.vn (liên kết Tạp chí Doanh nghiệp và Trang trại Việt Nam); www.vanhoacongdong.vn (Hiệp hội Phát triển Văn hoá cộng đồng Việt Nam)…
Như vậy, với sự quan tâm của Đảng, Nhà nước, các Bộ, ngành, địa phương, Trung tâm tư vấn pháp luật Minh Sơn về công tác trợ giúp pháp lý cho người nghèo, người yếu thế được triển khai đồng bộ, thống nhất trên toàn quốc và được thực hiện thường xuyên, trong đó chú trọng các hoạt động hỗ trợ trực tiếp cho người nghèo, người yếu thế như: thực hiện vụ việc trợ giúp pháp lý; truyền thông về trợ giúp pháp lý ở cơ sở; nâng cao năng lực đội ngũ người thực hiện trợ giúp pháp lý, đội ngũ người tham gia trợ giúp pháp lý…
Cùng với đó, các hoạt động trợ giúp pháp lý được Viện IMRIC; Viện IRLIE; TC DN&TTVN và Trung tâm tư vấn pháp luật Minh Sơn tuyên truyền về các vụ việc trợ giúp pháp lý, với mong muốn ngày càng được nâng cao, nhiều vụ việc thành công, hiệu quả như người được trợ giúp pháp lý được tuyên không có tội hoặc được tuyên mức án nhẹ hơn hoặc chuyển tội danh hay thay đổi khung hình phạt thấp hơn so với mức đề nghị trong cáo trạng của Viện kiểm sát nhân dân…Đặc biệt, trongsuốt thời gian qua trợ giúp pháp lý đã thể hiện rất tốt vai trò của mình trong việc đảm bảo việc xét xử vụ việc khách quan, đúng người, đúng tội, tránh được oan sai cho người dân cũng như đã thực hiện thành công chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước dành cho người nghèo, các đối tượng yếu thế trong xã hội. Trợ giúp pháp lý đã giúp người dân sử dụng pháp luật khi có tranh chấp, vướng mắc, giúp người dân “giảm nghèo về pháp luật”, đảm bảo trật tự an toàn xã hội, người dân yên tâm lao động để giảm nghèo về kinh tế…
Tại buổi tuyên truyền, phổ biến giáo dục pháp luật miễn phí lần này, các luật gia, luật sư, tư vấn viên, cộng tác viên tư vấn pháp luật của Trung tâm tư vấn pháp luật Minh Sơn (TTTVPLMS) đã tham vấn về hai trường hợp cụ thể như sau:
Trường hợp thứ nhất: Khi người khác xây nhà ‘nhầm’ trên đất của mình, cần làm gì?
Qua theo dõi báo chí đưa tin, trong thời gian gần đây, ở một số địa phương đã xảy ra tình trạng xây dựng nhà ‘nhầm’ trên đất của người khác, buộc chủ đất phải mất nhiều thời gian, công sức, chi phí và phải nhờ cơ quan chức năng can thiệp để bảo vệ quyền lợi hợp pháp…
Điển hình, tại phường Chánh Hiệp (TP Hồ Chí Minh), khi đơn vị thi công đến khảo sát đất để xây nhà cho gia đình bà Võ Thu Thảo thì phát hiện thửa đất 71,4m² do bà đứng tên trên sổ đỏ đã “mọc” lên căn nhà kiên cố. Theo đó, gia đình bà Thảo đã gửi đơn đến cơ quan chức năng đề nghị can thiệp theo quy định pháp luật. Tương tự, tại phường Thiên Hương (Hải Phòng), một người dân cũng phát hiện lô đất của mình đã bị người khác xây nhà kiên cố và dù đã được tòa án tuyên trả lại hiện trạng đất cho người chủ đứng tên, nhưng người xây nhà “nhầm” trên lô đất này vẫn không chịu thi hành quyết định của tòa án.
Thành viên CLB DN IMRIC – IRLIE nêu trăn trở: Làm thế nào để được pháp luật bảo vệ quyền lợi hợp pháp khi bị người khác xây dựng nhà kiên cố trên đất của minh?
Căn cứ theo quy định tại khoản 1, Điều 11 Luật Đất đai 2024, mức xử phạt từ 3.000.000 – 200.000.000 đồng tùy thuộc vào diện tích đất lấn chiếm…
Căn cứ theo khoản 2, Điều 13 Nghị định 123/2024/NĐ-CP của Chính phủ quy định xử phạt hành chính trong lĩnh vực đất đai…
Căn cứ vào quy định tại Điều 12, Luật Xây dựng 2014 (sửa đổi bổ sung năm 2020) có mức xử phạt từ 60.000.000 – 80.000.000 đồng theo khoản 7, Điều 16, Nghị định 16/2022/NĐ-CP của Chính phủ quy định xử phạt hành chính trong lĩnh vực xây dựng…
Theo đó, nhằm đảm bảo quyền lợi của mình, quý doanh nhân chỉ nên nhận chuyển nhượng đối với đất đã có giấy chứng nhận quyền sử dụng đất (sổ đỏ) và tài sản khác gắn liền với đất (sổ hồng). Bởi,khi thửa đất đã có sổ hồng thì thông tin được công khai, dữ liệu được lưu trữ trên hệ thống của văn phòng công chứng và đăng ký cập nhật biến động tại cơ quan quản lý đất đai nhằm đảm đảo quyền lợi chính chủ của mình khi có phát sinh tranh chấp.
Cạnh đó, trước khi thực hiện việc xây dựng nhà ở, người dân nên chủ động liên hệ với các đơn vị có chuyên môn đo vẽ hoặc cán bộ địa chính xã, phường để xác định lại chuẩn xác về số thửa, tờ bản đồ, diện tích, mốc ranh giới, quy hoạch, lộ giới, hình dạng thửa đất…rồi mới tiến hành xây dựng theo bản vẽ đã được phê duyệt.
Mặt khác, khi phát hiện các hành vi lấn, chiếm, hủy hoại, xây dựng trên đất của mình thì người dân nên thu thập lại các chứng cứ bằng những hình ảnh, video rõ nét về việc bị xâm phạm và liên hệ với ủy ban nhân dân, công an xã, phường xuống hiện trạng tiến hành lập biên bản vi phạm hành chính, yêu cầu biện pháp chấm dứt các hành vi vi phạm, hoàn trả, khôi phục lại tình trạng đất ban đầu cho chủ sở hữu và tháo dỡ các công trình sai phép…
Ngoài ra, khi người dân chưa có nhu cầu xây dựng nhà ở mà để thửa đất trống thì nên dọn dẹp, phát quang sạch sẽ, rào chắn kỹ lưỡng và thường xuyên tới lui chăm sóc, kiểm tra hiện trạng thực tế nhằm phát hiện các hành vi lấn chiếm, hủy hoại phần đất của mình. Cùng với đó, quý doanh nghiệp cũng cần qua lại kết giao với những người hàng xóm xung quanh, để họ trông coi giúp thửa đất vào những thời điểm vắng mặt, hoặc thông báo ngay cho mình khi phát sinh sự việc nào đó.
Khuyến nghị, khi quyền lợi bị xâm phạm, người dân có thể đề nghị chính quyền giám sát việc thi hành quyết định xử phạt, kể cả áp dụng biện pháp cưỡng chế nếu bên vi phạm không tự nguyện chấp hành. Song song đó, nếu không được giải quyết dứt điểm, chủ đất có thể khởi kiện ra tòa án nhân dân có thẩm quyền để bảo vệ quyền lợi. Thế nhưng, bắt buộc phải thực hiện thủ tục hòa giải tại UBND xã, phường nơi có đất tranh chấp, bởi đây là điều kiện tiên quyết để tòa án xem xét thụ lý vụ án…
Trường hợp thứ hai: Mượn đất xây nhà, khi bị đòi lại có thể yêu cầu bồi thường không?
Thành viên CLB DN IMRIC – IRLIE nêu trường hợp của mình: Gia đình tôi có mượn mảnh đất của người thân để xây căn nhà cấp 4 cho vợ chồng đứa con ở. Khi đó, hai bên chỉ thỏa thuận bằng miệng, không có giấy tờ. Tuy nhiên, chủ đất nay muốn lấy lại, nên yêu cầu gia đình tôi dỡ bỏ toàn bộ nhà để trả đất. Tôi có quyền đòi bồi thường công sức, chi phí xây dựng hay không?
Có thể hiểu, người xây dựng trên đất không thuộc quyền sử dụng của mình, nếu không có hợp đồng thuê, mượn hợp pháp thì hành vi này dễ bị coi là xâm phạm quyền sử dụng đất. Trên thực tế, việc “xây nhờ” nhà trên đất của người khác luôn tiềm ẩn rủi ro pháp lý. Vì quyền sử dụng đất là quyền tài sản được pháp luật bảo vệ, và chỉ người đứng tên hợp pháp mới có đầy đủ quyền định đoạt.
Tại Điều 158 Bộ luật Dân sự 2015: Quyền sở hữu bao gồm quyền chiếm hữu, quyền sử dụng và quyền định đoạt tài sản của chủ sở hữu theo quy định của luật.
Trong đó, ai là chủ sở hữu hợp pháp tài sản (nhà, công trình) thì được pháp luật bảo hộ quyền đó.
Tại Điều 105 và Điều 115 Bộ luật Dân sự 2015, quyền sử dụng đất là một loại tài sản và được pháp luật bảo vệ. Người sử dụng đất hợp pháp có đầy đủ quyền định đoạt, chuyển nhượng, cho thuê, cho mượn theo quy định.
Tại Điều 27 và Điều 45 Luật Đất đai 2024 nêu rõ, chỉ người sử dụng đất hợp pháp, có Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất, đất không tranh chấp, không bị kê biên và còn thời hạn sử dụng đất, mới được quyền cho người khác thuê, cho mượn hoặc chuyển nhượng.
Vì vậy, người xây dựng trên đất không thuộc quyền sử dụng của mình, nếu không có hợp đồng thuê, mượn hợp pháp thì hành vi này dễ bị coi là xâm phạm quyền sử dụng đất.
Tại Điều 494 và Điều 499 Bộ luật Dân sự 2015, việc “cho mượn” đất chỉ là thỏa thuận miệng, dựa trên tình cảm gia đình, họ hàng. Nếu chứng minh được sự đồng ý của chủ đất, quan hệ này có thể được xem như một dạng hợp đồng mượn tài sản. Khi chủ đất lấy lại đất, người mượn sẽ không còn quyền giữ đất, nhưng vẫn có thể yêu cầu được xem xét quyền lợi hợp lý, chẳng hạn bồi thường chi phí xây dựng.
Mặc dù vậy, theo khoản 9 và khoản 31 Điều 3 Luật Đất đai 2024, nếu không có bất kỳ sự thỏa thuận nào, người tự ý xây dựng sẽ bị coi là lấn, chiếm đất. Lúc này, chủ đất có quyền yêu cầu tháo dỡ, trả lại hiện trạng ban đầu, thậm chí chính quyền có thể xử phạt hành chính hoặc buộc cưỡng chế. Trong tình huống này, gần như không có cơ sở pháp lý để đòi bồi thường.
Trong trường hợp người xây nhà chứng minh mình tin tưởng hợp lý vào sự đồng ý của chủ đất (ngay tình), thì khi tranh chấp, Tòa án có thể xem xét chấp thuận hỗ trợ một phần chi phí.
Tại Điều 26 và Điều 31 Luật Đất đai 2024, chủ đất có quyền được bảo hộ và nghĩa vụ bảo đảm việc sử dụng đất không xâm phạm quyền, lợi ích hợp pháp của người khác.
Do đó, người xây nhà có thể được xem xét bồi thường ở các trường hợp: Có thỏa thuận bằng văn bản giữa hai bên, trong đó ghi rõ trách nhiệm bồi thường hoặc hỗ trợ khi chấm dứt việc cho mượn đất; Có chứng cứ về sự đồng ý lâu dài của chủ đất cho xây dựng, ví dụ nhân chứng, tin nhắn, giấy tờ viết tay; Có căn cứ để chứng minh chủ đất đã lợi dụng sự tin tưởng hoặc cam kết hỗ trợ khi cho mượn đất, nhưng sau đó lại rút lại. Ngược lại, nếu không có chứng cứ, việc yêu cầu bồi thường thường không được tòa án chấp nhận.
Khuyến nghị, việc xây nhà trên đất người khác mà không có văn bản thỏa thuận là rủi ro pháp lý rất lớn. Trong trường hợp đất bị chủ sử dụng lấy lại, nếu người xây “xây nhờ” có thể chứng minh rằng họ đã đầu tư công sức, vốn vào xây dựng, có thỏa thuận bằng lời nói hoặc chứng cứ từ chủ đất (cho phép xây, hợp tác sử dụng), thì có thể yêu cầu bồi thường chi phí hợp lý. Từ đó, phải được tòa án, cơ quan Nhà nước chấp nhận, và không được vi phạm các quy định khác của pháp luật…
Luật sư Phạm Lan Thảo – PGĐ Trung tâm tư vấn pháp luật Minh Sơn
