Có thể thấy, trong một môi trường phát triển nhanh chóng cả về kinh tế và công nghệ số, người trẻ rất dễ bị cuốn theo vòng xoáy của sự hào nhoáng theo cách ‘phông bạt’ như một tiêu chí để khẳng định bản thân và không bị tụt lại phía sau. Lối sống phông bạt ảnh hướng sâu sắc đến tâm lý với sự phát triển bản thân của người trẻ nếu không nhận diện và điều chỉnh kịp thời.
Cố gắng và nỗ lực sẽ khiến những hình ảnh lung linh vốn dĩ thuộc về bạn chứ không phải là sản phẩm của lối sống phông bạt (Ảnh minh hoạ)
Trên không gian mạng xã hội, không khó để truy cập về “Phông bạt” là từ khóa chỉ lối sống mang tính hình thức, phô trương bằng việc tạo dựng vẻ bề ngoài hào nhoáng, gây ấn tượng với người khác qua việc khoe khoang vật chất, thành tựu, hoặc mối quan hệ, nhưng thực tế lại không đạt được những giá trị thực sự đó.
Qua đó, có bốn đặc điểm của lối sống phông bạt gồm phô trương vật chất, sống ảo trên mạng xã hội, chạy theo vẻ bề ngoài, thiếu chiều sâu. Lối sống này dường như đang trở thành một xu hướng phổ biến trong giới trẻ. Điều này xuất phát từ nhiều nguyên nhân khác nhau. Cụ thể: Tác động của mạng xã hội, nhiều người trẻ cảm thấy cần xuất hiện với hình ảnh hoàn hảo, lối sống hào nháng để thu hút; Áp lực từ bạn bè cùng trang lứa, áp lực thành công của người khác dẫn đến người trẻ so sánh mình với bạn bè hay người nổi tiếng, từ đó áp lực phải hơn người khác; Tâm lý muốn khẳng định bản thân của người trẻ để người khác tôn trọng và công nhận hoặc ngưỡng mộ, không muốn bị bỏ lại phía sau; Thiếu định hướng những giá trị sống thật chất dẫn đến người trẻ quá tập trung vào vẻ bề ngoài. Mong muốn thành công nhanh khiến nhiều người trẻ nhầm lẫn giữa hình ảnh cá nhân và giá trị thật.
Từ đó, lối sống “phông bạt” không còn là một vấn đề xa lạ trong một bộ phận giới trẻ. Điển hình,trong nhiều trường hợp, các bạn trẻ coi việc phải làm màu là điều quan trọng mà họ phải làm khi tham gia hoạt động trên các nền tảng mạng xã hội, hoặc tham gia các hoạt động cộng đồng trong cuộc sống mỗi ngày.
Trong một môi trường phát triển nhanh chóng về kinh tế và xã hội hiện nay, một bộ phận người trẻ rất dễ bị cuốn theo vòng xoáy của sự hào nhoáng theo cách “phông bạt” như một tiêu chí để khẳng định bản thân và không bị tụt lại phía sau.
Trong đó, có 6 yếu tố điển hình trong xã hội hiện nay ảnh hưởng đến lối sống phông bạt của ở giới trẻ. Đó là, mạng xã hội góp phần xây dựng nên văn hóa sống ảo của giới trẻ với các công cụ chỉnh sửa hình ảnh, video để tô vẽ bản thân hay tràn ngập những hình ảnh khoe khoang, thể hiện lối sống xa hoa, sang chảnh dẫn tới áp lực của người trẻ, gồm: Tiêu chuẩn sắc đẹp phi thực tế khiến người trẻ đầu tư vào ngoại hình để được công nhận; Sự lên ngôi của chủ nghĩa tiêu dùng và văn hóa vật chất với những món hàng hiệu hay thiết bị công nghệ đắt tiền được giới trẻ đua nhau sở hữu nhằm thể hiện bất chấp việc chi tiêu quá mức hoặc sử dụng các công cụ tài chính (trả góp, thẻ tín dụng); Áp lực xã hội từ sự thành công được tô vẻ với những hình ảnh xa hoa, nhà cửa, xe cộ, quần áo, khiến giới trẻ cảm thấy cần phải “diễn” để đạt được sự công nhận; Tác động từ truyền thông và người nổi tiếng có lối sống xa hoa khiến người trẻ coi đó là tiêu chuẩn cần đạt được; Áp lực từ gia đình kỳ vọng con cái phải thành công, giàu có, bằng bạn bằng bè nhưng thiếu định hướng dẫn đến người trẻ lạc lối trên hành trình khẳng định bản thân.
Từ thực tế này, lối sống phông bạt có thể nói ảnh hướng sâu sắc đến tâm lý với sự phát triển bản thân của người trẻ nếu không nhận diện và điều chỉnh kịp thời. Lòng tự trọng sẽ bị giảm sút khi đối diện với con người thật của chính mình cùng các câu hỏi “liệu bản thân có đủ tốt”.
Đồng thời, việc thể hiện bản thân trên mạng xã hội và lối sống này đều có liên quan đến cách thức một cá nhân cung cấp những thông tin hoặc hình ảnh về mình trên nền tảng này, tuy nhiên, xét về mục đích và bản chất, chúng vẫn có những sự khác biệt nhất định. Thể hiện bản thân trên mạng xã hội có giá trị trong việc xây dựng thương hiệu cá nhân, dựa trên những giá trị chân thực của họ như sở thích, thành tựu, thói quen…Mặt khác, còn để duy trì kết nối với gia đình, bạn bè hoặc cộng đồng mà họ quan tâm.
Tuy nhiên, việc “phông bạt” ở chiều ngược lại trên không gian mạng xã hội lại nhằm tạo dựng các hình ảnh hào nhoáng, xa hoa, được phóng đại để tìm kiếm sự công nhận, ngưỡng mộ hoặc che giấu sự thật dù thực tế không giống như vậy, đây là một cách làm bất chấp tất cả để được nổi tiếng.
Do đó, để phân định chính xác đâu là thể hiện bản thân, đâu là “phông bạt” còn phải xét động cơ của thông tin cung cấp, đặc biệt là tính xác thực, độ chân thực của nội dung thông tin đó. Việc thể hiện bản thân một cách quá mức, đôi khi cũng bị coi là làm màu mặc dù thông tin đó là thật, nhưng nó lại bị thổi phồng để tìm kiếm một lợi ích nào đó.
Ngoài ra, thay vì đầu tư phát triển bản thân, nâng cao năng lực cạnh tranh thì họ tập trung “đếm” từng like, commen, view hay lời khen từ người khác. Những tự tin “ảo” được hình thành dưới vỏ bọc không thật. Từ đó, khiến họ lo sợ sẽ bị “bóc trần”. Lâu dài dẫn đến căng thẳng, lo âu, sợ bị đánh giá hoặc không đủ đẳng cấp. Khi nhận ra lối sống này không mang lại hạnh phúc thực sự, một bộ phận người trẻ có thể cảm thấy trống rỗng, mất phương hướng hoặc dẫn đến trầm cảm. Một số người còn cảm thấy cô lập vì mối quan hệ của họ chỉ dựa trên bề ngoài, thiếu sự chân thành.
Đặc biệt, khi một xã hội phát triển nhanh chóng, áp lực không chỉ dành cho người trưởng thành, ngay cả những người trẻ tuổi cũng phải chịu nhiều áp lực khác nhau để có thể theo kịp sự phát triển này. Áp lực tới từ gia đình, nhà trường và cả xã hội, phụ huynh muốn con em mình phải đạt được nhiều thành tựu, nhà trường muốn học sinh phải xuất sắc, xã hội cần những người thành công để thúc đẩy sự phát triển. Vì lẽ đó, đã khiến nhiều bạn trẻ bị rơi vào áp lực của sự kỳ vọng, họ chịu sự so sánh với những người xung quanh, họ cũng muốn được công nhận.
Một trong những công tác rất quan trọng, là truyền thông thực sự có vai trò lớn trong việc định hình lối sống của giới trẻ và làm sao để truyền thông có thể tác động trong việc xây dựng lối sống tích cực, lành mạnh cho giới trẻ là điều quan trọng. Trong khi đó, mạng xã hội tác động mạnh mẽ và sâu rộng đến suy nghĩ, hành vi và lối sống của giới trẻ.
Truyền thông là nguồn thông tin chính giúp giới trẻ tiếp cận kiến thức, kỹ năng sống và các giá trị văn hóa, đạo đức. Nhiều chiến dịch truyền thông mang thông điệp tích cực như bảo vệ môi trường, sống khỏe mạnh, chống bạo lực học đường, phòng chống ma túy… đã giúp nâng cao ý thức cộng đồng.Thông qua các câu chuyện thành công thực tế, tấm gương vượt khó, chương trình thực tế phát triển kiến thức, rèn luyện kỹ năng có thể tạo động lực cho giới trẻ. Những hình ảnh, video không đúng sự thật được lan truyền một cách chóng mặt, thiếu kiểm duyệt tác động đến người trẻ. Quảng cáo tràn lan trên các nền tảng truyền thông thúc đẩy lối sống tiêu dùng, khiến giới trẻ bị cuốn vào vòng xoáy mua sắm để chứng tỏ bản thân. Mạng xã hội thường ưu tiên nội dung hào nhoáng, gây chú ý, dẫn đến việc định hình lối sống phô trương hoặc giá trị vật chất.
Truyền thông có thể trở thành công cụ mạnh mẽ để thúc đẩy lối sống tích cực của người trẻ thông qua các chiến dịch ý nghĩa, chia sẻ những hình ảnh người thành công vươn lên từ nỗ lực. Truyền thông có thể hợp tác với những người nổi tiếng, có tầm ảnh hưởng đến giới trẻ để lan tỏa thông điệp tích cực, chia sẻ trải nghiệm thật thay vì phô trương; ủng hộ lối sống đơn giản, tập trung vào giá trị bền vững thay vì chạy theo xu hướng tiêu dùng.
Vì vậy, khi truyền thông chưa thật sự lan toả, một số bộ phận người trẻ họ không sẵn sàng chấp nhận những khuyết điểm nội tại và tìm mọi cách để che đậy, chỉ “phô” ra những mặt tốt, hoặc nếu không có thì làm mọi cách để nó trở lên tốt đẹp trong mắt người khác. Trong tâm lý học, vấn đề này thuộc về cảm giác tự ti của cá nhân, khi họ thiếu tự tin về bản thân thì việc tạo dựng hình ảnh “phông bạt” như một cách bù đắp và thể hiện bản thân.
Cạnh đó, hiện nay trong bối cảnh toàn cầu hóa kinh tế, các hình thái kinh tế mới như thương mại điện tử, kinh tế số… đã tạo ra cơ hội phát triển nhanh chóng cho nhiều bạn trẻ có sự nhanh nhạy đối với các công nghệ mới. Chính sự thành công “thần tốc” của một bộ phận người trẻ tuổi xuất sắc hiện nay cũng khiến cho bộ phận còn lại tìm cách “chạy đua” với mục tiêu phải thành công một cách nhanh chóng như tiêu chí để khẳng định giá trị bản thân.
Trong giai đoạn trưởng thành, nhu cầu được chấp nhận bởi nhóm đồng đẳng rất mạnh mẽ. Khi môi trường xung quanh đề cao sự hào nhoáng, giới trẻ có thể cảm thấy áp lực phải “phông bạt” để phù hợp và được chấp nhận. Cùng đó, ảnh hưởng của các nền tảng mạng xã hội hiện nay cũng góp phần tạo điều kiện cho lối sống này trở nên phổ biến và thường xuyên hơn. Những lượt thích, lời khen, ca ngời trên mạng xã hội như một yếu tố sản sinh hành vi mạnh mẽ hơn.
Ở góc nhìn của khoa học xã hội hành vi, nếu một hành vi được củng cố một cách tích cực thì khả năng lặp lại hành vi đó sẽ tăng lên. Trường hợp này, sự tán dương hoặc ngưỡng mộ của cộng đồng mạng càng làm cho hành vi “phông bạt” tiếp tục được củng cố và duy trì.
Song song với đó, việc thiếu giáo dục về giá trị sống là một lý do mang tính cốt lõi, khi thiếu sự hướng dẫn về giá trị sống, giới trẻ dễ bị cuốn vào việc đánh giá bản thân dựa trên vật chất và hình thức bên ngoài, dẫn đến hành vi “phông bạt”. Vấn đề này có thể tới từ sự thiếu quan tâm của gia đình, thiếu các khóa học kỹ năng mềm trong nhà trường hoặc bị ảnh hưởng từ các thông tin độc hại trên Internet.
Như vậy, lối sống “phông bạt” gây ra nhiều tác động tiêu cực đến cá nhân và xã hội. Đối với cá nhân, những người theo đuổi lối sống này thường phải đối mặt với căng thẳng, lo âu, thậm chí là trầmcảm do áp lực duy trì hình ảnh hào nhoáng. Trong cuộc sống thực, áp lực này khiến cá nhân mất đi sự thoải mái và hạnh phúc thực sự. Một bộ phận người trẻ, họ có thể sẽ gặp khó khăn khi chi tiêu vượt quá khả năng để duy trì vẻ ngoài xa hoa, dẫn đến nợ nần và mất kiểm soát tài chính. Khi sự thật bị phơi bày, họ dễ mất lòng tin từ bạn bè, gia đình và đồng nghiệp, gây tổn hại đến các mối quan hệ xã hội.
Đối với xã hội, lối sống này làm suy giảm niềm tin vào các giá trị thật, hoặc khó phân biệt được giữa thật và giả. Khi nhiều người chạy theo những giá trị ảo, các mối quan hệ trong xã hội trở nên thiếu chân thành, giả tạo, những mối quan hệ này sẽ không mang lại những giá trị có tính bền vững. Có thể dẫn đến một môi trường xã hội mà sự giả dối trở nên phổ biến, ảnh hưởng tiêu cực đến sự gắn kết cộng đồng cũng như niềm tin vào người khác.
Đối với giáo dục, lối sống này phản ánh sự thiếu trung thực và coi thường các giá trị cốt lõi, xa rời các chuẩn mực đạo đức được học khi ngồi trên ghế nhà trường. Các mục tiêu đào tạo ra những người vừa có “tài” vừa có “đức” để đóng góp vào công cuộc phát triển đất nước đang đứng trước những thách thức to lớn, phương pháp giảng dạy kiến thức theo phương pháp truyền thống đã bộc lộ nhiều hạn chế. Từ đây, đòi hỏi gia đình và nhà trường cần phải phối hợp tích cực để có thể giáo dục cho học sinh biết trân trọng những giá trị thật, sống thật với bản thân và tôn trọng các chuẩn mực đạo đức.
Trên các nền tảng mạng xã hội, nơi mà tính ẩn danh, tin giả trong các nội dung thông tin vẫn đang hiện hữu thì việc phân biệt giữa giá trị thật và ảo không hề đơn giản. Để phân biệt được những giá trị này, cần đánh giá được tính xác thực của nguồn thông tin, độ tin cậy và tính chính danh của người chia sẻ thông tin đó. Thế nhưng, để cẩn thận hơn có thể tìm kiếm những thông tin chi tiết, như lý lịch cá nhân, bối cảnh gia đình, công việc…của người cung cấp thông tin để đánh giá tính chính xác trong nội dung thông tin mà họ chia sẻ. Trong nhiều trường hợp, đối với các thông tin có sức ảnh hưởng, nên đối chiếu với những nguồn cung cấp thông tin chính thống để không bị cuốn vào vòng xoáy của tin giả, tin sai sự thật.
Các công ty công nghệ cần cam kết phát triển thuật toán đề xuất nội dung tích cực, giáo dục, thay vì chỉ ưu tiên nội dung câu view, giật gân. Các nền tảng truyền thông nên kiểm duyệt nội dung không phù hợp, gây áp lực cho giới trẻ, hoặc quảng bá lối sống sai lệch. Đặc biệt, người trẻ cần lên tiếng trước những thông tin sai lệch.
Để không bị cuốn vào những giá trị ảo trên mạng xã hội, các bạn trẻ hãy nâng cao nhận thức về những tác động tiêu cực của việc “phông bạt”, sống ảo, nên tham gia vào các hoạt động xã hội để nhìn nhận xã hội một cách thực tế. Qua đó, học cách sử dụng mạng xã hội một cách có trách nhiệm, nhận diện những ưu điểm và nhược điểm cũng như các tác động tiêu cực của nền tảng truyền thông này cũng vô cùng quan trọng. Quan trọng là cần tăng cường khả năng tự nhận thức, phát triển tư duy phản biện, giúp các bạn biết cách tự đánh giá các thông tin một cách khách quan.
Giáo dục đóng vai trò then chốt trong việc định hình giá trị sống và lối sống của giới trẻ, giúp họ phát triển nhân cách, nhận thức đúng đắn về bản thân và xã hội. Thông qua giáo dục, học sinh được trang bị kiến thức, kỹ năng và giá trị đạo đức cần thiết, từ đó xây dựng lối sống lành mạnh và tránh xa những xu hướng tiêu cực.
Cha mẹ làm gương, nhà trường giáo dục sẽ là sự kết hợp hoàn hảo để thúc đẩy sự phát triển toàn diện của các bạn trẻ. Gia đình và nhà trường đều phải đồng hành trong quá trình này. Bởi sự quan tâm từ gia đình, định hướng từ phụ huynh, giáo dục từ nhà trường cùng các hoạt động ngoại khóa sẽ giúp các bạn trẻ cân bằng được giữa thế giới ảo và thực. Từ đó, giúp họ tránh xa những ảnh hưởng tiêu cực và không bị lệ thuộc vào các nền tảng mạng xã hội, từ đó, không bị cuốn theo xu hướng sống “phông bạt”…
TS. Hồ Minh Sơn
